Wojna secesyjna – Północ- Południe, czyli wojna secesyjna w USA. Civil War US.
Wojna domowa między unitami a konfederatami, która toczyła się w Ameryce Północnej, nazwana została wojną secesyjną. Przypadła na lata połowy XIX wieku, czyli od kwietnia 1861 do maja 1865 roku. Walczyły w niej stany wchodzące dotąd w skład Stanów Zjednoczonych (Unia, „Północ”) i Skonfederowane Stany Ameryki (Konfederacja, „Południe”), a ogólną przyczyną i tłem było zagadnienie niewolnictwa Afroamerykanów.
Można na wstępie stwierdzić, że „Północ” była za zniesieniem niewolnictwa, „Południe” za utrzymaniem istniejącego stanu rzeczy. Termin „secesja” oznacza odłączenie. W tym przypadku Konfederacja odłączyła się o reszty kraju. Używa się także określeń: „amerykańska wojna domowa” (American Civil War), „wojna pomiędzy stanami”, czy „wojna o niepodległość południa”.
Większość walk rozgrywana była we wschodniej i południowej części kraju. Ostatecznie zwyciężyła Unia. Było to jedno z najważniejszych wydarzeń w historii Stanów Zjednoczonych, zwłaszcza pośród tych, dziejących się na tamtym kontynencie. Skutkiem była śmierć 620 tys. ludzi, zniszczenie mienia o wartości około 5 mld dolarów, ale i wolność 4 mln czarnoskórych niewolników.
Geneza i przyczyny wojny secesyjnej
Niewolnictwo uznawane jest przez większość znawców tematu za główny motyw tej wojny. Celem Unii, według tej teorii, było wyzwolenie niewolników, Konfederacja natomiast walczyła o utrzymanie status quo. Istnieje jednak cześć opinii, znacznie mniej liczna, głosząca że w tamtych czasach ruch abolicjonistyczny nie był w północnych stanach silny. Pewne natomiast jest, że „Południe” poczuło się zagrożone w swoich przywilejach.
Ogłosiło odłączenie się od reszty stanów. Utrzymanie instytucji niewolnictwa podawane było wówczas za główny cel tego kroku. Konfederaci nie mieli na celu wywoływania wojny. Liczyli na to, że ich ruch zostanie zaakceptowany. Gospodarka południowych stanów opierała się przede wszystkim na uprawie bawełny. Przynosiło to krociowe zyski posiadaczom, a na plantacjach prace fizyczne, prawie zupełnie darmowe, wykonywała ludność czarnoskóra.
Przy zabronionym niewolnictwie, co stopniowo wprowadzano, zyskowność upraw groziła znacznym spadkiem. Według oficjalnego stanowiska przedstawiciela Unii, Abrahama Lincolna, stosunek do niewolnictwa był jedyną różnicą między stronami. Kluczową dla wybuchu wojny stała się Proklamacja Emancypacji, czyli Dekret prezydenta Lincolna, ustanowiony ostatecznie we wrześniu 1862 roku, nakazujący zniesienie niewolnictwa.
Przed wybuchem wojny rozgorzała debata między południem a północą. Chodziło o ewentualną zgodę na niewolnictwo w stanach utworzonych na terytoriach zdobytych w wojnie z Meksykiem, jaka rozgrywała się w latach 1846 – 1848. Tyczyło się to między innymi Kalifornii, Utah i Teksasu. Przeciwnicy niewolnictwa zakładali, że zgoda przyczyni się do precedensu i ponownego rozprzestrzeniania się tego zjawiska.
W omawianym czasie południe i północ kraju stanowiły bardzo odmienne regiony. Różne podejścia do polityki, ekonomii czy spraw społecznych miały swoje podłoże jeszcze w czasach kolonializmu kontynentu. W miarę upływu dziesięcioleci przybierały na sile i znaczeniu. Bardzo długo, dzięki licznym kompromisom, udawało się utrzymać jednolity byt państwowy, jednak około 1860 roku sytuacja stała się napięta.
Atmosferę podgrzał wybór Abrahama Lincolna na prezydenta. „Południe” postrzegało go właśnie jako zagrożenie dla istnienia niewolnictwa. Na podziały wpływała też gospodarka. Południe kraju żyło z rolnictwa, północ z przemysłu. Powodowało to znacznie odmienne potrzeby i spojrzenie na sytuację.
Przemysł potrzebował wykwalifikowanej kadry, niewolnicy takiej nie stanowili. Stopień industrializacji bardzo mocno odróżniał też oba regiony. Północ była lepiej rozwinięta, odstawała jednak od poziomu Europy. Aby go wyrównać, na potrzeby stanów północnych wprowadzanych było wiele rozporządzeń federalnych. Mimo wyraźnych dysproporcji ekonomicznych i społecznych współcześni historycy nie dopatrują się w nich jednoznacznej przyczyny wojny.
Ważnym tłem dla omawianego okresu był ówczesny stosunek Amerykanów do swojego państwa. W początkowych dekadach istnienia Stanów Zjednoczonych, dla obywateli stan był znacznie ważniejszy niż kraj federalny. Wierność rządom i ustawodawstwu swojego stanu była ważniejsza, niż wierność państwu. Unia, czyli Stany Zjednoczone, nie były wówczas przez obywateli postrzegane jako coś stałego, czego nie można zmienić. Jeżeli już ktoś czuł potrzebę wzmacniania państwa, to tylko „Północ”.
Pierwsze próby odłączenia
Konwencja Karoliny Południowej, jaka miała miejsce w 1832 roku, anulowała taryfy celne, wprowadzone przez prezydenta Andrew Jacksona, grożąc secesją, jeśli stolica będzie ingerować. 14 lat później ten sam stan groził wystąpieniem z Unii. W roku 1850 natomiast, w Nashville, odbył się kongres stanów południowych, na którym omawiano temat secesji. 4 lata później w stanie Kansas doszło do wielkich zamieszek pomiędzy przeciwnikami i zwolennikami niewolnictwa.
Kampania prezydencka z 1860 roku przyniosła groźby ze stron wielu polityków z południa, że ich stany wystąpią z Unii, jeśli wybory wygra Abraham Lincoln. Gdy okazało się, że na pewno wygra, Karolina Południowa zwołała zebranie w Charleston 17 grudnia 1860 roku, na którym zerwała swoją unię ze Stanami Zjednoczonymi.
Początkiem następnego roku podobne uchwały podjęły: Floryda, stan Missisipi, Alabama, nieco później Georgia, Luizjana i stan Teksas. W kwietniu 1961 roku nowo wybrany prezydent zażądał, aby stany powoływały lokalne milicje i tłumiły dążenia secesyjne. Wiele stanów odmówiło wykonania tego zalecenia i przyłączyło się do buntu. Najpierw zrobiła to Wirginia, a nieco później, w maju Arkansas, Karolina Północna i Tennessee.
Konfederacja
Delegaci sześciu zbuntowanych stanów 4 lutego 1861 spotkali się w Montgomery (stan Alabama) celem stworzenia wspólnego rządu. Po czterech dniach uchwalono konstytucję. W większości wzorowana była na dotychczasowej, jednak mocno obwarowywała nienaruszalność niewolnictwa. Tymczasowym prezydentem wybrano Jeffersona Davisa, który reprezentował stan Missisipi. Właściwe wybory odbyły się w listopadzie 1862 roku. Wygrał również Davis, miał rządzić 6 lat. Na stolicę obrano Richmond w Wirginii. Istniało też kilka stanów, w których stosunek władz i obywateli do secesji nie był jednoznaczny. Były to m.in. Kentucky, Missouri, Maryland, Tennessee i stan Alabama.
Wybuch wojny
W związku z tak napiętą sytuacją, wybuch otwartego konfliktu siłowego był kwestią czasu. W styczniu 1861 roku wysłano statek handlowy o nazwie „Gwiazda Zachodu” z posiłkami do Fortu Sumter. Został ostrzelany przez wojska Konfederacji i musiał się wycofać. W kwietniu władze wojskowe Konfederacji zażądały poddania się twierdzy Fort Sumter, która leżała na terenie Karoliny Północnej. Konsekwencją zwłoki był ostrzał warowni. Oblegani musieli się poddać po dwóch dniach. Obyło się bez ofiar śmiertelnych.
Wojna na wschodzie kraju
Wojska rządowe, czyli Unii, ruszyły do walki z secesjonistami, jednak trafiły na silny opór. Południowcami na wschodzie dowodzili generałowie Johnston i Beauregard. Pierwsza bitwa tej wojny została stoczona nad Bull Run w lipcu 1961 roku. Wojska Unii zostały wówczas zatrzymane. W obawie przed rozszerzeniem się secesji, Kongres Stanów Zjednoczonych wydał rezolucję głoszącą, że wojna nie toczy się o niewolnictwo, a o istnienie państwa. Po wstępnych niepowodzeniach główne dowództwo objął najpierw George McClellan, potem Henry Halleck.
Następne akcje ofensywne „Północ” podjęła dopiero w 1862 roku. Jej wojska wtargnęły do Wirginii. Dotarły bardzo blisko stolicy, Richmond, jednak zostały powstrzymane w bitwie pod Seven Pines. Bohater południa, Robert Lee, odniósł zwycięstwa również w następnych potyczkach, w tym w drugiej bitwie nad Bull Run. Nastąpiła ofensywa Konfederacji. Poniosła jednak porażkę 17 wrzenia 1862 niedaleko Sharpsburga. W międzyczasie Francja i Wielka Brytania nie uznały niepodległości secesjonistów, spadła na nich i porażka dyplomatyczna.
To po tych faktach prezydent Lincoln ogłosił „Proklamację emancypacji”. W grudniu 1862 roku wojska „Południa” rozbiły przeciwnika w bitwie pod Fredericksburgiem. Śmierć poniosło 1300 żołnierzy z północy. Trwała dobra passa generała Lee. Rozbił wroga również w bitwie pod Chancellorsville. Miało to miejsce w maju 1863 roku. Podjął więc próbę podbicia północnych stanów, ale został pokonany w bitwie pod Gettysburgiem, najbardziej krwawej w tej wojnie. Po każdej ze stron śmierć poniosło około 25 tys. żołnierzy. Był to punkt zwrotny konfliktu.
Wojna na zachodzie kraju, w Nowym Meksyku i Arizonie
W tej części kraju armie Konfederacji nie odnosiły sukcesów. Wyparto je z Missouri w konsekwencji bitwy pod Pea Ridge. Podbój stanu Kentucky zmusił jego obywateli do opowiedzenia się po stronie Unii. W efekcie zaczął się podbój stanu Tennessee. Unia chciała przejąć panowanie nad rzeką Missisipi, która stanowiła ważny trakt komunikacyjny. W lipcu „Północ” zdobyła Memphis. Konfederaci wygrali jedynie bitwę nad Chickamauga w Georgii. Największym dowódcą Unii na zachodzie kraju był gen. Ulysses Grant.
Zwyciężył pod Fortem Donelson, podbił Tennessee, Shiloh i Vicksburg.
Rok 1961 w Arizonie i Nowym Meksyku należał do konfederatów, wygrywających między innymi pod Mesili. Potem jednak zmuszeni bywali często do odwrotu.
Duże znaczenie strategiczne dla losów wojny miało przejęcie rzeki Missisipi przez wojska Unii. Konfederaci natomiast panowali na Rzece Czerwonej.
Koniec wojny
Na początku 1864 roku działania Unii sprowadzały się do pozbawiania wroga zaplecza gospodarczego. Od strony wojskowej przeważali od dawna. Armia konfederatów pod dowództwem Lee broniła się jednak dosyć skutecznie. W efekcie ponad 9 miesięcy trwało oblężenie jego wojsk pod Petersburgiem. Po tzw. „marszu Shermana” armia „Południa” została ostatecznie pokonana, dążenia secesyjne zostały stłumione. „Południe” przegrało.
Najistotniejsze bitwy amerykańskiej wojny domowej
Główne bitwy lądowe tej wojny odbyły się: pod Gettysburgiem, pod Chickamaugą, pod Chancellorsville, pod Antietam, pod Shiloh, o Fort Donelson. Bitwy morskie nie odegrały w wojnie większej roli. Istotne były za to potyczki na rzekach: bitwa w zatoce Hampton Reads, bitwa w Zatoce Mobile, kampania na Missisipi, bitwa pod Memphis.
W wojnie ogółem uczestniczyło około 2 100 000 żołnierzy „Północy” i 1 064 000 „Południa”. Poległo odpowiednio 360 tysięcy i 260 tysięcy. Pośród wojsk Konfederacji walczyło ponad 70% ludności. Wielu żołnierzy nie poległo w walce, a na skutek chorób podczas bitew i oblężeń – żołnierzy dziesiątkowały m.in. tyfus i malaria.
W amerykańskiej wojnie secesyjnej brali udział również Polacy – głównie z tego powodu, iż w Stanach Zjednoczonych przebywało już wówczas wielu emigrantów. W wojsku Unii służyło wówczas około 4 tysięcy przybyszów znad Wisły, po stronie Konfederacji natomiast wiadomo jest o 500 Polakach.
Do znanych dowódców należeli: Włodzimierz Krzyżanowski, Walerian Sułakowski, Ignacy Szymański, Kasper Tochman czy Hipolit Oladowski.
Wojnę secesyjną opiewało wiele amerykańskich dzieł literatury i filmu. Znajdziemy ją w takich dziełach kinematografii jak: „Przeminęło z wiatrem”, „Major Dundee”, „Dobry, zły, brzydki”, „Północ – Południe”, „Tańczący z wilkami”, „Sommersby”, „Wzgórze nadziei” czy „Lincoln”.
